Değer Kavramının Tanımı ve Kuşların Dili Kitabında Yer Alan Değerler
Yunus Yeniçeri[1]
ÖZET
Değerler, sosyal hayatı düzenleyen bireyler arasındaki etkileşimi yapılandıran olgulardır. Bireyin gelişim sürecinin ilk aşamasında, sosyal düzene ayak uydurabilmesi amacıyla bazı değerleri öğrenmesi gerekir. Değer aktarımı konusunda ilk görev aileye düşse de bireylerin okudukları kitaplardan birçok değeri kavradığı bilinmektedir. Kitaplar, bireylerin içinde bulunduğu toplumun duyuşsal, ve düşünsel değerlerini aktarma açısından önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. Bu araştırmada değer kavramının özellikleri ve tanımı yapılarak Kuşların Dili kitabı değer kavramı açısından analiz edilmiştir.
Anahtar Kelimeler:Değer, Sosyalleşme, Kitaplar, Toplum
1. GİRİŞ
Değer; sosyal bir varlık olan insanın, yaratılışından itibaren bu özelliğinin etkisiyle oluşturdu duyuşsal, düşünsel ve fiziksel tüm olguların bütününe denir. (Yeniçeri,2016)
Değerler kişilerin hayat tarzlarını da oluşturabilecek sosyal güce sahiptirler. Örf, gelenek, görenek değerlerin toplumda yaşamsal alana geçişiyle mümkün olabilen değersel güç unsurlarıdır. Geleneksel bir yapı içerisinde aile hayatının, bireysel ilişkilerin, toplumsal yaşam şekillerinin tümü aslında değersel bir örüntüdür. Değer kavramı toplumdan topluma farklılık gösteren bir yapı içerisindendir. Örneğin Müslümanlar için cami kutsal bir değer iken Hristiyanlar için kilise; Müslümanlar için hilal kutsal bir simge iken, Hristiyanlar için haç kutsal bir simge olmaktadır.(Yeniçeri,2016)
Değerler bir toplumun birleştirici ve bütünleştirici yapı taşlarıdır. Bireyin toplum içinde sağlıklı bir sosyal ilişki yaşamasını sağlayan önemli bir etkendir. Birey çocukluk döneminden itibaren sürekli bir değer aktarımına maruz kalır ve içinde bulunduğu toplumun duyuşsal ve düşünsel değerleriyle büyür, gelişir. Bu sayede birey, içinde bulunduğu toplumdan dışlanmamış aksine o toplumun her türlü özelliğine hâkim olmuş olur.(Yeniçeri,2016)
Yeniçeri’ye göre değer sınıflandırması ise şöyledir: Değer kavramı somut ve soyut değerler olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Soyut değerler kendi içerisinde; duyuşsal ve düşünsel değerler olmak üzere ikiye ayrılırken bunlarda kendi içerisinde bireysel ve toplumsal değerler olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Somut değerler kendi içerisinde duyuşsal ve düşünsel olmak üzere iki gruba onlarda kendi içlerinde bireysel ve toplumsal olmak üzere iki gruba ayrılmıltır.
Somut Değerler Soyut Değerler
Duyuşsal Değerler Düşünsel Değerler Duyuşsal Değerler Düşünsel Değerler
Bireysel Değ. Bireysel Değ. Bireysel Değ. Bireysel Değ.
Toplumsal Değ. Toplumsal Değ. Toplumsal Değ. Toplumsal Değ.
Yapılan değer tasniflendirmelerinin örnek ifedeleri:
Soyut , Duyuşsal, Bireysel: Bir kulun yaratıcıya inanması
Soyut, Duyuşsal, Toplumsal: Bir toplumun kahramanlarına olan sevgisi
Soyut, Düşünsel, Bireysel : Güzellik
Soyut, Düşünsel, Toplumsal: Ahlaki kurallar
Somut, Duyuşsal, Bireysel: Bir kişiyi sevmek
Somut, Duyuşsal, Toplumsal: Vatanı, milleti ve bayrağı sevmek.
Somut, Düşünsel, Bireysel: Kişinin yaşı
Somut, Düşünsel, Toplumsal: Bir ülkenin yaşı
Değerler ile ilgili literatürde en çok kabul gören çalışmalardan biri de psikolog Milton Rokeach’e aittir. Rokeach çalışmasında bir değerler seti oluşturmuş ve iki ana kategoriye ayırmıştır. Amaçsal (terminal) değerler; bir kişinin yaşamı boyunca başarmayı amaçladığı değerlere ilişkin tercihlerini ifade etmektedir. Buradaki amaçsal değerler; aile güvenliği, ahiret selameti, barış içinde bir dünya, başarı hissi, bilgelik, eşitlik, gerçek dostluk, güzellikler dünyası, heyecanlı bir yaşam, iç huzur, kendine saygı, mutluluk, olgun sevgi, özgürlük, rahat bir yaşam, sosyal onay, ulusal güvenlik, zevk olarak sıralanabilir (Bilgin, 1995:89) Araçsal değerler ise; başarılması istenen hedefler için kullanılan araçları ifade etmektedir. Bu değerler, bireylerin bazı sonuçlara ulaşmasında kullandıkları kabul edilebilir davranışların temsilcisi olarak işlev görürler. Rokeach’in araçsal değerleri olarak hırs, dürüstlük, cesaret vb. değerler bulunmaktadır. (Çalışkur, Demirhan, Bozkurt,2012) Şirin ise değerlerin farklı açılardan ele alındığında bireylere karşılaştırma olanağı veren kıstas olma, yüksek bir anlam taşıma ve yarar sağlama özelliğini vurgulamaktadır. Değerler, belli bir durum veya şarta bağlı kalmaksızın arzu edilen, yararlı görülen ve beğenilen şeyleri gösteren kıstaslar olarak da tarif edilebilir (Şirin, 1986:4). Bu çalışmada ise Cahit Zarifoğlu’nun Kuşların Dili kitabında yer alan değerler analiz edilerek değer tanımlarına göre tasnif edilmeye çalışılmıştır.
2. YÖNTEM
2.1. Çalışmanın Amacı
Çalışmanın amacı Cahit Zarifoğlu’nun Kuşların Dili kitabında yer alan değerleri belirlemek ve bu değerlerin yapılan tanım ve tasniflere uygunluğunu dile getirmek.
2.2. Çalışmanın Kapsamı
Bu çalışmanın kapsamı Cahit Zarifoğlu’nun Kuşların Dili kitabı ile sınırlıdır.
2.3. Verilerin Toplanması
Veriler toplanırken ilk aşamada konuyla ilgili çalışmalar incelenmiş, ardından Cahit Zarifoğlu’nun Kuşların Dili kitabı okunarak eser tematik incelemeye tabi tutulmuştur.
2.4. Verilerin Analizi
Cahit Zarifoğlu’nun Kuşların Dili kitabındaki değerlerin nasıl ele alındığını tespit etmek amacıyla yapılan bu araştırma, nitel bir araştırmadır. Bu araştırmada veriler doküman analizi yöntemine göre analiz edilmiştir. Doküman analizi, araştırılması hedeflenen olgu, olay veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsamaktadır (Yıldırım ve Şimşek 2011, 187).
3. BULGULAR VE YORUMLAR
Bu eserde yazar kültürümüzün başucu eserlerinden Mantık At’ Tayr adlı eseri çocuk diline uyarlamıştır. Eser Feridüddin Attar’ın klasikleşmiş bir eseridir. Yeniçeri’nin değer tanımında ifade edildiği üzere değer kavramı, duyuşsal, düşünsel ve fiziksel olgular olarak geçmektedir. Cahit Zarifoğlu bu eserinde sembolik olarak kullandığı otuz kuş üzerinden duyuşsal ve düşünsel şu değerleri daha çok işlemiştir: Aşk, istek, marifet, istiğna, vahdet, hayret gibi dini temelli değerleri işlemektedir. Yeniçeri’nin değer tasnifine göre duyuşsal ve düşünsel değerler olmak üzere iki grupta var olan değerler incelenmiştir.
3.1. Düşünsel Değerler
Kuşların Dili kitabında; tanrı inancı, şeytan, melek, ölüm, ahiret, kader, din dua, şükür, suç ve cava, peygamber, yemin, zenginlik, doğruluk, adalet, aile, israf, fedakârlık gibi düşünsel değerler işlenmektedir.
“Bu makamı ben ne altınla ne de gümüşle a-elde ettim. Hazreti Süleymen’ın bana tek bakışıyla bu makama eriştim. Bu makam ne ibadetle ne elde edilir ne de dua ile. Ama ibadetsiz de duasızda olmaz.” (s.38)
Bu cümlelerde dini temelli ortaya çıkan ibadet ve dua değerleri aktarılmaya çılaşılmıştır.
“Hüdhüd ona gereken cevabı verdi. Şu dünyada bir köşk edinmişsin. Meğer orası cennet olsa neye yarar. Azrail gelip yakana yapışacak ve seni oradan ayrılacak değil mi?” (s.46)
Kitapta yer alan Azrail, Cebrail, cennet, cehennem gibi kavramlar İslam kültürünün en önemli inanç esaslarıdır. İslam kültürünün toplumumuza kattığı değerler kitabımızda sıklıkla aktarılmıştır.
“Allah’ın emrine uyarak bir an ibadette bulunmak, bu olmaksızın ömrünce başı boş ibadet etmeden hayırlıdır.” (s.53)
İslam değerlerine göre yaratıcıya ibadet ederken sunulan bağlılık ibadetin verimliliğini nitelemektedir. İbadet huşu ile yapıldığı zaman anlam kazanır.
“Ulu Allah Musa aleyhisselama dedi ki:
İblisten bir şey öğren. Gizli olsun.
Musa iblisle karşılaştı. Ondan gizli bir şey öğrenmeye davrandı.
İblis dedi ki: Daima şunu aklında bulundur. Ben ben deme de benim gibi olma. Ben ben dersen, sende darlık meydana gelir.” (s.62)
İslam dininde, Şeytan adlı bir meleğin bencilliğine yenilip Adem’e secde etmemesi onun cennetten kovulmasına neden olmuş inancı vardır. Kitabımızın bu bölümünde geçen bu cümleler bize bu değerleri hatırlatmaktadır.
“Senin lütfün keremin öğülemez, anlatılamaz.
Bizim kirliliğimizi, utanmazlığımızı gösterme. Görme. Onları gözümüzün önüne getirip, yüzümüze vurma.
Allah’a sayısız minnetler, hamdü senalar olsun. O yardım etti de kapılar açıldı, bu kitabın yazılıp bitirilmesini nasip etti.” (s.96)
Yaratıcının verdiği sonsuz nimetler karşısında kul yaratıcıya şükrü borç bilmektedir. İslam değerlerinde ise şükretmek yaratıcıya karşı kulun en büyük sorumluluğudur.
3.2. Duyuşsal Değerler
Kuşların Dili kitabında; iyi kötü, mutluluk, üzüntü, fedakârlık, öykünmeci tutum gibi duyuşsal değerler işlenmiştir.
“İnsaf ve merhamet sahibi olman, bütün ömrünü secdede geçirmenden daha iyidir.” (s.57)
İslam dininden her şeyin küllü yaratıcıda bulunmaktadır. Kuran-ı Kerim’de sonsuz merhamet sahibi olarak nitelendirilen Mevla, kullarının da birbirlerine ve tüm canlılara karşı merhametli olmalarını istemiştir. Metnin bu bölümünde geçen cümlede merhamet değerinin önemi vurgulanarak okuyucuya aktarılmıştır.
“Orada bilgi de var, sırlarda…
İbadetegelince, onlardan meleklerde istemediğin kadar çok.
Sen olsa olsa can yanışıyla, gönül derdi götürebilirsin oraya.” (s.66)
Bu cümlelerden meleklerin Allah’ın emirleri doğrultusunda hareket ettiği ve sürekli yaratıcıya karşı ibadet üzre oldukları ifade ediliyor. Yaratıcıya götürebilecek tek şeyin gönül derdi olduğu aktarılırken ilahi sevgiden bahsedilmektedir.
Yüzü güzelliğin bir deliliydi.
Halk onu o kadar çok sever , onu görmek için öyle çabbalardı ki her biri onu düşünmekten deli divane olmuştu.
Onu görmeye kimsenin takati olmazdı. Bir güven olsa düşer ölürdü. Sonunda padişah bir ayna yaptırdı. Ona bakar ve kendini seyrederdi. Böylece aksi aynaya vurur herkes de bu aynadaki aksine bakarak mutlu olurdu.
Sevgilinin yüzünü seviyorsan, bil ki gönül ona bir aynadır.” (s.34)
İslami tasavvuf inancında kulu yaratıcıya ulaştıracak ‘burak’ aşktır. Aşk yaratıcıya ulaşmanın en kısa yoludur. ‘Yere göğe sığmam mümin kulumun gönlüne sığarım’ kutsi hadisinde de ifade edildiği üzere yaratıcı gönüllerde kendini göstermektedir. Yaratıcıyı sevmekte gönüllerde başlamaktadır.
4. SONUÇ VE ÖNERİLER
4.1. SONUÇ
Cahit Zarifoğlu’nun Kuşların Dili kitabı değerler bakımından analiz edilerek incelenmiştir. Bu inceleme sonucunda kitabımızda duyuşsal ve düşünsel değerlere yer verildiği saptanmıştır. Bu değerler daha çok İslam kültürünün getirdiği kavramlar üzerinde yoğunlaşmakta ve okuyucuya bu değerler aktarılmaktadır.
4.2. ÖNERİLER
1. Kitaplar önemli bir değer aktarıcısıdır. Bu işlev verimli bir şekilde kullanılmalıdır.
2. Değerler bir toplumun birleştirici yapı taşlarıdır. Edebi metinler değerlerin birleştirici rolünü iyi kullanmalıdır.
3. Edebi metinler bir toplumun oluşturduğu değerlerden mahrum bırakılmamalıdır.
KAYNAKÇA
BİLGİN, N. (1995), Sosyal Psikolojide Yöntem Ve Pratik Çalışmalar, Sistem Yayıncılık, İstanbul.
ÇALIŞKUR, A.DEMİRHAN, A. BOZKURT, S. (2012) Değerlerin Belirli Meslek Alanları ve Demografik Değişkenlere Göre İncelenmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi C.17, S.1
YENİÇERİ, Y. (2016) Değer Tanımı ve Tasnifi ,Doküman Analizi Ödevi
YILDIRIM, A. ve ŞİMŞEK, H. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları
ZARİFOĞLU, C. (2015) Kuşların Dili, İstanbul: Beyan Yayınları
[1] Yüksek Lisans Öğrencisi, Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkçe Eğitimi A.B.D., İstanbul, Türkiye,[email protected]
